Cmentarz ewangelicki w Łowiczu ma prawie 180 lat. Historia łowickich ewangelików [ZDJĘCIA]

Rafał Klepczarek

Nieco zapomnianą łowicką nekropolią jest cmentarz augsburskoewangelicki, który znajduje się przy ul. Bocznej. Cmentarz powstał w 1841 roku dla coraz liczniejszej łowickiej parafii protestanckiej. W czasach jej świetności w mieście nad Bzurą mieszkało około 200 protestantów, a cała łowicka parafia ewangelicka liczyła 2,5 tysiąca osób.

W 1768 r. sejm przywrócił dysydentom prawa publiczne i swobodę organizowania życia religijnego. Uchwała ta, podjęta pod naciskiem carycy Katarzyny II, w zasadniczy sposób odmieniła sytuację ewangelików. Mogli oni odtąd bez większych przeszkód zakładać parafie, budować kościoły, domy modlitwy i szkoły. W nowo zawieranych umowach dzierżawnych właściciele lub administratorzy gruntów z reguły zapewniali ewangelickim osadnikom darmowe drewno na budowę szkoły-domu modlitwy, a także wolny od podatków grunt na założenie cmentarza i gospodarstwo rolne dla nauczyciela-kantora.

Ewangelicy łowiccy już w 1818r. rozpoczęli starania o utworzenie filiału i udostępnienie im pomieszczenia na nabożeństwa: kościoła św. Bartłomieja lub refektarza „w pałacu, czyli domu pobiskupim”. W 1820 r. władze zgodziły się oddać ewangelikom wspomniany kościół, ale wkrótce okazało się, że nie stać ich na pokrycie kosztów remontu.

W 1835 r. władze rozpisały proponowaną przez Konsystorz „składkę” wśród rodzin ewangelickich w okolicach Sochaczewa, Wiskitek i Łowicza. 187 rodzin ewangelickich osiadłych pod Łowiczem (liczących 937 osób) zadeklarowało 316 zł na budowę kościoła i 437 zł 15 groszy na utrzymanie służby kościelnej. Ewangelicy z rejonu Sochaczewa – 259 rodzin liczących w sumie 1191 osób – zadeklarowali odpowiednio 879 zł 15 gr i 22 zł. Natomiast ewangelicy z Wiskitek i okolic (198 rodzin, to jest 1083 osoby) 2445 zł i 402 zł 23 gr. W 1836 roku podjęto decyzję o powołaniu do życia parafii ewangelickiej w Łowiczu.

Miasto wtedy było siedzibą władz obwodu sochaczewskiego, znajdował się w nim garnizon wojsk rosyjskich i Seminarium Nauczycielskie ( w którym kształciło się wielu ewangelików). Uroczystej erekcji łowickiej parafii ewangelickiej dokonał już 30 kwietnia 1836r. superintendent diecezji warszawskiej, duchowny ewangelicko-reformowany Fryderyk Jakub Teichman. W zwołanym na ten dzień uroczystym zgromadzeniu ewangelików z Łowicza i okolic uczestniczyli – jako goście – prezydent miasta i komisarz obwodu sochaczewskiego.

Po modlitwie i przemówieniu superintendenta, parafianie mieli wybrać kolegium kościelne. Oświadczyli jednak, że życzą sobie zatwierdzenia już istniejącego, tymczasowego kolegium – a więc rady parafialnej. W jej skład wchodzili : pułkownik Aleksander Gottlieb Grotenhielm – komendant łowickiego garnizonu, Rudolf Stampe – cukiernik, Jan Schoenefeld – farbiarz i Jan Karger – ziemianin. Ponieważ parafianie byli zgodni także co do osoby pastora –proboszcza Parafii, superintendent ks.Teichman oficjalnie polecił ks. Gustawowi Ludwikowi Schwartzowi ówczesnemu pastorowi w Wiskitkach, który urodził się w Łowiczu 11 lutego 1811r. w rodzinie byłego urzędnika pruskiego, przenieść się do Łowicza wraz z wszelkimi aktami parafialnymi.

Do nowopowstałej parafii należały dwa osiedla miejskie (Bolimów i Łowicz) oraz 31 wsi, zamieszkałych w sumie przez 265 rodzin, liczących 1253 osoby. W 1839 r, parafię łowicką powiększono o miasteczko Sobotę i 31 wsi. Liczba parafian wzrosła do 2152 osób. Ewangelickim proboszczom łowickim podlegały dwa filiały: w Kutnie oraz w Wiskitkach. Tuż po erekcji parafii w Łowiczu, kolegium parafialne postanowiło zakupić trzy place, na których zamierzano wznieść kościół i plebanię z zabudowaniami gospodarczymi. Place te znajdowały się po zachodniej stronie ulicy Browarnej i ciągnęły się od ulicy Zduńskiej do ulicy Podrzecznej.

Przed końcem 1836r. budowniczy obwodu sochaczewskiego Jan Łuczaj wykonał projekt kościoła w stylu klasycystycznym. Koszt budowy oszacowano na 45 650zł. Plac na którym miał stanąć kościół, położony u zbiegu ulic Podrzecznej i Browarnej, wykupiono od Józefa Wieczorkowskiego w końcu grudnia 1837r. Dwudziestego szóstego lipca 1838r. zostały zatwierdzone plany i kosztorys budowy kościoła. Poświęcenie kamienia węgielnego odbyło się 11 października 1838r. W trakcie budowy, którą kierował pułkownik Grotenhielm, wprowadzono niewielkie zmiany w projekcie. Autorem zmian był znany architekt, Henryk Marconi. (projekt H. Marconi 1838 r).

Latem 1839r. ukończono wznoszenie murów, w lipcu tegoż roku zbudowano konstrukcję dachu, a następnie pokryto go dachówką. Dwudziestego listopada 1839r. odbyło się uroczyste poświęcenie kościoła. Aktu tego dokonał ksiądz Juliusz Ludwig, superintendent generalny Kościołów Ewangelickich w Królestwie Polskim. Miejscowy proboszcz ks. Gustaw Ludwik Schwartz wygłosił kazanie w języku polskim, które na długo zapadło w pamięci zgromadzonych.

Budowa kościoła nie była jednak ukończona. Wieżę wieńczącą kościół wykonano w 1845 lub 1846r., gdy budową kościoła kierował Gotfryd Reinecke. W 1847r. otynkowano elewacje i wykonano zdobiące je sztukaterie, w sierpniu 1848r. położono schody z płyt szarego piaskowca, wiodące do wejścia głównego. Plac przykościelny wybrukowano i otoczono drewnianą, malowaną olejno barierą. Jednocześnie trwało wykańczanie wnętrza kościoła.

Łowicki kościół jest murowany, wzniesiony na planie prostokąta, posiadający oryginalna fasadę z monumentalnym sześciokolumnowym portykiem ze stiukowym Okiem Opatrzności w tympanonie. Uwagę zwraca portal wejściowy z nadprożem, wspartym na dwóch konsolach, ozdobionych liśćmi akantu. Między oknami w elewacjach bocznych znajdują się stiukowe wieńce liści laurowych ze wstęgami. Warto zwrócić również uwagę na stojącą obok kościoła murowaną dzwonnicę, pochodzącą z 1866 r. W latach 1846- 1847 organmistrz Mateusz Mielczarski zbudował organy o 15 głosach za sumę 602 rubli 50 kopiejek.

W roku 1856 wzniesiono plebanię po przeciwnej stronie ulicy Browarnej. Na piętrze znajdowało się mieszkanie pastora, niżej mieściła się szkoła oraz mieszkanie nauczyciela.

Administracja Księstwa Łowickiego przekazała parafii 1,5 morgi gruntu na złożenie nowej, użytkowanej po dziś dzień nekropolii, przy ul. Bocznej 9.

* Ks. Gustaw L. Schwartz pełnił swe obowiązki w Łowiczu do 31 marca 1846 r. Z uwagi na nieporozumienia z parafianami został przeniesiony na proboszcza Parafii w Bełchatowie.

* Kolejnym proboszczem Parafii w Łowiczu 2 sierpnia 1846r. został wybrany ks. Piotr Beczkowski, skierowany do pracy w Łowiczu 1 kwietnia tegoż roku. Pełnił swą posługę do 31 lipca 1857 kiedy to objął obowiązki pastora w Iłowie.

* Administrację Parafii objął ks. Kazimierz Lembke, który 22 listopada 1858 roku wyjechał do Przasnysza.

* W tym to dniu administratorem Parafii został ks. Henryk Leopold Bartsch. Dnia 29 maja 1859 roku obrany został na stałego pastora – czyli proboszcza Parafii. Od tego czasu Księga protokołów Kolegium Kościelnego (Rady Parafialnej) jest pisana w języku polskim. Pełnił swą posługę do lipca 1868, kiedy przeniósł się do Warszawy jako trzeci pastor - diakon.

* Od tego dnia obowiązki administratora Parafii objął Ks. Teodor Ludwig , który pełnił je do września 1869r.

* Od września roku 1869 obowiązki pastorskie w Parafii Ewangelicko-Augsburskiej Łowickiej objął ks. Adolf Oppmann wybrany w dniu i pełnił je do 1909r. Na lata jego pracy przypadł proces emigracji ewangelickich rolników głównie na Wołyń, a także na Wielkopolskę lub do Ameryki Północnej. Katalizatorem tego procesu były zmiany polityczne po powstaniu styczniowym. Jeszcze w 1865r. do parafii łowickiej należało 2081 osób.

W następnych latach liczba parafian nieustannie malała. Wyjeżdżali przede wszystkim mieszkańcy wsi o rodowodzie wielkopolsko-kujawskim, zwanych „pomorskimi”: Erminowa, Ernestynowa, Klotyldowa i Marywilu. Emigrowali także mieszkańcy wsi „szwabskich”. W latach 1870-1875 wyludnił się Karnków, Kompina,Jeziorko, Osiek, Skowodra. W 1897r. łowicka parafia liczyła zaledwie 988 osób (247 rodzin). Stała się jedną z najmniejszych i najuboższych w środkowej Polsce. Spadek dochodów parafialnych był tak znaczny, że ks. Adolf Oppmann zmuszony był dorabiać jako nauczyciel w szkole realnej.

* W 1910 r. parafię przejął ks. Edmund Bursche i opiekował się nią do 26.08.1919r. (ur. 17 lipca 1881r. w Zgierzu, zm. w obozie koncentracyjnym Mauthausen 25 lipca 1940r. ).

W czasie pierwszej wojny światowej budynek kościoła w Łowiczu został uszkodzony przez niemiecką artylerię. (Budynek po zniszczeniach z okresu I wojny światowej Fot. z 1915r).

Wśród wywiezionych do Rosji łowickich ewangelików był także ks. pastor Edmund Bursche. Po powrocie do Łowicza, w kwietniu 1918r. został wybrany ławnikiem miejskim.

* Ks. Pastor Aleksander Paschke z Chodcza administrował Parafią od 11.10.1919r do 5.06.1920r.

* Od 05.06.1920r. Proboszczem Parafii został Ks. Stefan Stegmann , który zm.26 grudnia 1944r. i jest pochowany na cmentarzu w Łowiczu. Poprzednio był wikariuszem w Pabianicach.

W Łowiczu istniał oddział Towarzystwa Polskiej Młodzieży Ewangelickiej kierowany przez W Schultza, który w 1923 r. liczył 30 członków.

* Ks.Karol Messerschmidt-Buczyński był administratorem Parafii od 14.03.1946r. do 1955r.,

* Ks. senior dr Woldemar Gastpary w latach 1955-1958.

* Przez kolejne 29 lat administrował Parafią dojeżdżając ze Zgierza, a następnie z Łodzi Ks. Prob.

* Mariusz Werner 1958 – 30.06.1987r. Z powodu braku środków na remonty i utrzymanie kościoła łowickiego, w maju 1985r. za zgodą Zgromadzenia Parafialnego, Rady Diecezjalnej i Konsystorza E-A w PRL zostaje on sprzedany władzom miasta Łowicza. Kościół w 1991 r. kupił artysta malarz Andrzej Biernacki i stworzył w nim galerię Browarną.

* Ks. Marcin Undas został mianowany administratorem Parafii od 1.07.1987r. i pełnił tę funkcję do – 30.06.2001r. kiedy to Parafia Łowicka została przekształcona w filiał Parafii E-A w Kutnie. Administracją filiału łowickiego zajmował się nadal ks. M.Undas, jako administrator Parafii E-A w Kutnie. Do pomocy przydzielono mu diakona Marcin Pilcha. Nabożeństwa niedzielne odbywały się średnio co dwa tygodnie i były prowadzone przez diakona Marcin Pilcha mieszkającego w Kutnie. Z podobną częstotliwością odbywały się Godziny Biblijne w tygodniu. Nabożeństwa komunijne odprawiał raz na kwartał administrator Parafii.

Od jesieni 2004r. w domu parafialnym w Łowiczu zamieszkali wolontariusze Centrum Misji i Ewangelizacji w Dzięgielowie małżeństwo Monika i Robert Cieślar, studenci teologii ChAT. W ramach swojej aktywności organizowali letnie Dni Dobrej Nowiny a także organizowali w soboty spotkania dla dzieci w Klubie Dobrej Nowiny. Wolontariusze mieszkali w Łowiczu do połowy 2009 roku.
W lipcu 2006 administrację parafii w Kutnie a zarazem filiału w Łowiczu przejął ks. Artur Woltman. Był proboszczem do sierpnia 2012 roku.

Na podstawie strony internetowej parafii ewangelicko-augsburskiej w Kutnie.