Kompetencje władz i rady
Prezydent miasta, burmistrz i wójt są organami wykonawczymi samorządu. Rada gminy lub miasta (zwana też radą miejską) jest organem stanowiącym prawo miejscowe i jednocześnie sprawuje kontrolę nad organem wykonawczym (wójtem, burmistrzem, prezydentem miasta).
Prezydent miasta, burmistrz i wójt są organami wykonawczymi samorządu.
To im podlegają urzędy, to oni są twarzami samorządów, które reprezentują. To organ wykonawczy jest odpowiedzialny za przygotowywanie projektów uchwał, określanie sposobu ich wykonywania, gospodarowanie mieniem komunalnym, wykonywanie budżetu, a także za zatrudnianie i zwalnianie kierowników jednostek organizacyjnych i spółek komunalnych.
Prezydent miasta, burmistrz lub wójt jest odpowiedzialny za politykę finansową swojego samorządu. Przysługuje mu prawo do zaciągania kredytów, emitowania papierów wartościowych, dokonywania wydatków budżetowych, proponowania zmian w budżecie, dysponowania rezerwami budżetowymi, ale tylko w ramach upoważnień udzielonych przez radę.
Funkcji organu wykonawczego nie można łączyć z podobną funkcją w innym samorządzie. Taka osoba nie może być zatrudniania w administracji rządowej, nie może jednocześnie pełnić mandatu posła lub senatora.
Prezydent miasta przygotowuje projekt budżetu i nadzoruje jego wykonanie. Ogłasza budżet miasta i przedstawia sprawozdania z jego wykonania. Wydaje też decyzje z zakresu administracji publicznej. Jest zwierzchnikiem służbowym i pracodawcą wobec wszystkich pracowników swojego urzędu, a także jednostek organizacyjnych samorządu. Ustala dla nich wynagrodzenie wynikające ze stosunku pracy na podstawie powołania, mianowania i umowy o pracę. Nadzoruje też wykonanie zadań zleconych i rozstrzyga spory kompetencyjne między komórkami urzędu.
Prezydent musi realizować statut miasta i przestrzegać ustawy o samorządzie. W realizacji zadań własnych podlega wyłącznie radzie miejskiej.
Rada gminy lub miasta (zwana też radą miejską) jest organem stanowiącym prawo miejscowe i jednocześnie sprawuje kontrolę nad organem wykonawczym (wójtem, burmistrzem, prezydentem miasta).
Rada może powoływać stałe i doraźne komisje do określonych zadań, ustalając przedmiot ich działania i skład. Radni uchwalają statut miasta (gminy), któremu podlega prezydent miasta (burmistrz, wójt). To radni ustalają wysokość wynagrodzenia dla organu wykonawczego. Mogą też stanowić o kierunkach działania prezydenta miasta, burmistrza lub wójta.
Radni mogą powołać i odwołać z funkcji skarbnika, który jest głównym księgowym budżetu, na wniosek organu wykonawczego. Decyzją radnych można też odwołać i powołać sekretarza miasta (gminy).
Radni uchwalają plany zagospodarowania przestrzennego, decydują o programach gospodarczych, od nich zależą stawki podatków lokalnych, kształt herbu gminy, nazwy ulic i placów. To rada nadaje honorowe obywatelstwa gminy (miasta), decyduje o stypendiach dla uczniów.
Na barkach radnych spoczywa uchwalanie budżetu miasta (gminy), rozpatrywanie sprawozdań z wykonania budżetu i podejmowanie uchwały w sprawie udzielenia lub nieudzielenia absolutorium z tego tytułu. Brak udzielenia absolutorium może oznaczać rozpoczęcie procedury zmierzającej do przeprowadzenia referendum w sprawie odwołania wójta, burmistrza lub prezydenta miasta. Jeśli rada nie udzieliła absolutorium, to może, ale nie musi podjąć decyzji o przeprowadzeniu referendum dotyczącego odwołania organu wykonawczego. Inaczej jest w radach powiatów, gdzie o odwołanie starosty może wystąpić 1/4 składu rady. Odwołanie starosty następuje większością co najmniej 3/5 głosów, w głosowaniu tajnym.